Piękna wymowa to wizytówka człowieka. Nie bez powodu mówi się, że “jak cię widzą, tak cię piszą”. Czy to samo dotyczy “słyszą”? Czy sposób w jaki mówimy ma wpływ na to jak jesteśmy postrzegani przez otoczenie?
Być może czytasz ten tekst, bo Twoje dziecko ma stwierdzoną wadę wymowy. Być może to Twoja artykulacja odbiega od normy wymawianiowej. A może być też tak, że zarówno Ty jak i Twoje dziecko borykacie się z tym problemem. Każdego dnia, prowadząc w gabinecie dziesiątki terapii wad wymowy moich pacjentów, obserwuję ich skutki: niska samoocena, brak wiary w siebie, wyśmiewanie przez rówieśników, wycofywanie się z aktywności wymagających publicznego zabrania głosu. Wady wymowy nie biorą się znikąd, a moim zadaniem jako neurologopedy, jest ustalenie ich przyczyny. To pierwszy, podstawowy, a jednocześnie NAJWAŻNIEJSZY ELEMENT procesu diagnozy wymowy. To od niego zależeć będzie w jaki sposób będziemy działać w terapii oraz jak długo terapia może trwać.
Czym jednak jest sama wada wymowy? W którym momencie staje się wadą?
Wada wymowy zawsze jest jedynym możliwym sposobem realizacji (wymowy) danej głoski przez pacjenta. Tym odróżnić ją można od błędu wymowy, który jest jednorazowy i może zostać poprawiony (1). Każda wada wymowy może przyjmować trzy różne warianty – zniekształcenie głoski (powstaje wówczas dźwięk, który wykracza poza normy językowe, np. tzw. “r francuskie”), pomijanie głoski lub też substytuowanie głoski na głoskę inną (łatwiejszą dla pacjenta, np. “lowel” zamiast “rower”). Skąd jednak wiedzieć, w którym momencie dany mechanizm jest jeszcze naturalnym etapem rozwoju, a kiedy staje się już wadą wymowy? Do tego potrzebna jest bardzo dobra znajomość etapów rozwoju mowy człowieka. W odniesieniu do nich, po dokładnym zbadaniu w procesie diagnozy, logopeda uznaje czy badane dziecko ma wadę wymowy, czy też ma jeszcze czas, a jego wymowa jest adekwatna do wieku w jakim się znajduje.
rys. Magdalena Rybka
O przyczynach zaburzeń artykulacji można pisać długo. Spróbuję jednak w dużym skrócie pokazać Ci najważniejsze czynniki, jakie mają wpływ na rozwój mowy dziecka. Zaburzenia w ich obszarach mogą prowadzić do powstawania wad wymowy:
- Czynniki środowiskowe – dziecko uczy się języka w otoczeniu w jakim się znajduje. Nieprawidłowa wymowa opiekunów i osób w otoczeniu dziecka wpływa na to, jakich dźwięków się ono uczy;
- Słuch – prawidłowo działający słuch ma wpływ na jakość odbioru dźwięków mowy, których uczy się dziecko;
- Prawidłowy rozwój i dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego – jego zaburzenia bądź zaburzenia działania nerwów unerwiających narządy artykulacyjne, będzie mieć wpływ na sposób wymowy;
- Budowa narządów artykulacyjnych – przede wszystkim budowa warg, policzków, podniebienia twardego i miękkiego, języka i wędzidełka – zaburzenia w budowie jakiejkolwiek ze struktur aparatu artykulacyjnego, będą miały wpływ na jakość wymowy;
- Zaburzenia napięcia mięśniowego w obrębie aparatu artykulacyjnego i całego ciała – każda nieprawidłowość objawiająca się zwiększonym/ obniżonym napięciem mięśniowym, asymetrią napięcia mięśniowego, będzie rzutować na to, jak zachowują się mięśnie tworzące aparat artykulacyjny. Podczas diagnozy bardzo dokładnie badam palpacyjnie mięśnie twarzoczaszki. Często obserwuję od razu korelację pomiędzy różnicami w napięciu mięśniowym w obrębie twarzy z tym, co widać w ciele. Nieoceniona jest na tym poziomie współpraca neurologopedy z osteopatą/ fizjoterapeutą;
- Prawidłowe działanie układu oddechowego i pokarmowego;
- Parafunkcje – brak reagowania na obserwowane u dziecka parafunkcje może bezpośrednio przełożyć się na np. zaburzenia pracy języka i doprowadzić do powstania wad wymowy (np. ssanie palca, zbyt długie ssanie smoczka, nagryzanie wargi, nagryzanie języka, ssanie policzka, obgryzanie paznokci etc.);
- Prawidłowa pielęgnacja dziecka w zakresie rozwoju czynności prywatnych (oddychanie, ssanie, gryzienie, żucie, połykanie i picie) – nieprawidłowe nawyki w każdym z wymienionych w nawiasie tematów, mogą prowadzić do nieprawidłowego kształtowania się struktur anatomicznych, odpowiedzialnych za prawidłową pracę języka i wymowę (np. jedzenie tylko miękkich i zmiksowanych pokarmów przez dziecko, które powinno już uczyć się gryzienia i żucia lub długotrwałe picie z bidonów zamiast kubka otwartego) (2);
- Zaburzenia oddychania – bardzo często diagnozujemy obecnie zaburzenia oddychania w postaci nawykowego oddychania torem ustnym. Prawidłowy tor oddychania jest tylko jeden – drogą nosową. Oddychanie za pomocą jamy ustnej, prowadzi do szeregu zaburzeń: zaburza napięcie mięśniowe twarzy, pracę języka, wpływa negatywnie na zgryz i artykulację. Więcej o tym pisałam TUTAJ;
- Wcześniactwo – związane z nim możliwe uszkodzenia słuchu, będą mogły być bezpośrednią przyczyną zaburzeń wymowy (3);
- Wady zgryzu – badania prof. Konopskiej pokazują ścisłą korelację pomiędzy wadami zgryzu a wadami wymowy. Autorka wskazuje, że ” w grupie 205 osób z wadą zgryzu wadę wymowy stwierdzono u 67% osób z dotylną wadą zgryzu, u 94% z poprzednia wadą zgryzu i u 98% ze zgryzem otwartym. (…) (4)”;
- Nieprawidłowe połykanie – połykanie z językiem umieszczonym między zębami (lub innymi wariantami nisko ułożonego języka – nie na podniebieniu) po 3. roku życia, może doprowadzić do powstania wad zgryzu (otwartego, tyłozgryzu bądź zgryzu krzyżowego), a tym samym wad wymowy (5);
- Przerost migdałków pierścienia gardłowego – przerost migdałków może doprowadzić do powstawania zaburzeń w pracy podniebienia miękkiego, a tym samym prowadzić do nosowania otwartego bądź też nadmiernego słyszalnego rezonansu nosowego podczas wymowy głosek ustnych (6). Cechą charakterystyczną u pacjentów z przerostem migdałków jest także oddychanie torem ustnym, o którego skutkach wspominałam powyżej;
- Ankyloglosja (skrócenie wędzidełka języka) – wady wymowy powstałe w wyniku ankyloglosji są skutkiem zaburzeń prawidłowej ruchomości języka, potrzebnej do uzyskania konkretnych ruchów dla konkretnych głosek języka polskiego (7).
O przyczynach powstawania wad wymowy można więc mówić dużo i długo. Ale nie taki jest mój cel, aby tekst ten stał się publikacją naukową. Człowiek jest całością wzajemnie warunkujących się i wpływających na siebie struktur. Każda nieprawidłowość będzie rzutować na inne sfery i obszary. W temacie wad wymowy liczy się czas:
im szybciej zostanie ona zauważona, tym mniejsza szansa na jej utrwalenie.
Im szybciej dziecko zostanie zdiagnozowane, tym krócej może trwać terapia neurologopedyczna.
Im wcześniej rozpocznie się praca nad poprawną wymową, tym mniej przykrych skutków psychicznych może pojawić się u dziecka.
Na koniec najważniejsze (o czym chyba napiszę więcej w kolejnym tekście) – czy jest granica wieku, do której można podjąć się pracy nad wadą wymowy? Otóż nie. Praca nad poprawną wymową jest możliwa w każdym wieku. Co więcej, u osób dorosłych – świadomych i zmotywowanych do pracy – często proces terapii przebiega o wiele szybciej niż u dzieci.
Zawalcz o wymowę swoją i swojego dziecka – to inwestycja w przyszłość, budowanie pewności siebie, otwarta droga do wyboru każdej z możliwych ścieżek zawodowych.
Pisząc ten tekst korzystałam z artykułów:
- J. Kamper – Warejko, I. Kaproń – Charzyńska, Błąd wymowy czy wada wymowy? Rozważania na marginesie nauki języków obcych, [w]: LINGUODIDACTICA XIX.
- D. Emiluta – Rozya, D. Lipiec, Zaburzenia artykulacji – przyczyny, symptomatologia, klasyfikacje, [w]: A. Domagała, U. Mirecka (red.), Logopedia przedszkolna i wczesnoszkolna. Rozwój sprawności językowych. Podstawowe problemy logopedyczne, t.1, Harmonia Universalis, Gdańsk 2021.
- I. Domżalska – Popadiuk, Wpływ stanów chorobowych u noworodka na rozwój mowy, [w]: S. Milewski, J. Kuczkowski, K. Kaczorowska – Bray (red.), Biomedyczne podstawy logopedii, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017.
- B. Siebert, B. Kamińska, Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii układu stomatognatycznego, [w]: S. Milewski, J. Kuczkowski, K. Kaczorowska – Bray (red.), Biomedyczne podstawy logopedii, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017.
- D. Pluta – Wojciechowska, Zaburzenia czynności prymarnych i artykulacji. Podstawy postępowania logopedycznego, Wyd. Ergo – Sum, Bytom 2018.
- Kuczkowski J., Logopedyczne aspekty przerostu pierścienia chłonnego gardła, [w]: S. Milewski, J. Kuczkowski, K. Kaczorowska – Bray (red.), Biomedyczne podstawy logopedii, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017.
- B. Ostapiuk, Ankyloglosja jako przyczyna artykulacyjnych trudności, [w]: S. Milewski, J. Kuczkowski, K. Kaczorowska – Bray (red.), Biomedyczne podstawy logopedii, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017.
